Gestalt İlkeleri

Gestalt psikolojisi (geştalt) insan zihnine ve davranışına bir bütün olarak bakan bir düşünce okuludur. Çevremizdeki dünyayı anlamlandırmaya çalışırken Gestalt ilkeleri, sadece her küçük bileşene odaklanmamamızı önerir. Bunun yerine, zihnimiz nesneleri daha karmaşık sistemlerin öğeleri olarak algılama eğilimindedir.

Max Wertheimer, Kurt Koffka ve Wolfgang Kohler Gestalt kuramınının kurucularıdır. 20. yüzyılın ilk yarısında Almanya’da, “Bütün parçaların toplamından farklıdır” önermesi ile birlikte ortaya koymuşlardır. “Gestalt” kelimesi Almanca’da “biçim” anlamına gelmektedir.

Gestalt psikolojisi, kısmen Wilhelm Wundt’un yapısalcılığına bir yanıt olarak şekillenmiştir.

Yapısalcılığın takipçileri psikolojik meseleleri mümkün olan en küçük parçalara ayırır. Aksine Gestalt teorisyenleri zihnin ve davranışın bütünlüğüne bakmak istediler. Bütünsellik ilkesinin rehberliğinde Wertheimer ve takipçileri, algının, şeyleri ayrı bileşenler olarak değil, tam bir bütün olarak görmeye dayandığı örnekleri belirlediler.

Immanuel Kant, Ernst Mach ve Johann Wolfgang von Goethe gibi bir dizi düşünür Gestalt psikolojisinin gelişimini etkilemiştir.

Gestalt Psikolojisi Anahtar Prensipler

Gestalt ilkelerinin neler olduğunu açıklamadan önce, altı anahtar prensibinden bahsedeceğim.

• Ortaya çıkış (Emergence)
• Cisimleştirme (Reification)
• Çoklu Stability (Multistability)
• Algıda Değişmezlik (Invariance)
• İyi Gestalt İlkesi (Prägnanz)
• Şekil-Zemin İlkesi (Figure-Ground Organisation)

Ortaya Çıkış (Emergence)

Bu görüntüde bir ağacın dibinde, yeri koklayan bir Dalmaçyalı köpek var. Köpeği fark ettiğinizde bir burnu, kulakları, gözleri, köpeğin beneklerini ve kuyruğunu tanımlamanız gerekti mi? Anlamlı bir ‘bütün’ görsel öğe olduğunun farkına vardığınız anda köpeği hemen gördünüz.

Dalmaçyalı görüntü ile gösterilen bu algısal fenomen, ortaya çıkan anlamlı unsurların hissinin yakalanması olarak açıklanan ‘Ortaya Çıkma’ prensibidir.

Koklayan Dalmaçyalı’yı görmemiz bilinçli değil bir “aha!” anıdır.

Cisimleştirme (Reification)

İnsan algısının altında yatan biçim oluşturma kapasitesi, Gestalt teorisyenleri tarafından açıklanmıştır. Gestaltistler, bu algısal yeteneğe, soyut bir kavramın somut bir şeye dönüştürülmesi olan “cisimleştirme” adını verdiler. Bize tüm resmin yalnızca bir kısmı sağlandığında veya bir nesne gizlendiğinde, görsel sistemimiz, sahneyi daha anlamlı ve daha az kafa karıştırıcı hale getirmek için zihinde eksiksiz bir izlenim oluşturmaya çalışır.

Gestalt teorisyenlerine göre insan algısının altında yatan biçim oluşturma kapasitesi vardır ve cisimleştirmenin, o kenar boyunca parlaklık veya renk değişimi olmaksızın bir kenar algısını uyandıran yanıltıcı/hayali konturlardan kaynaklandığı düşünülmektedir.

Kanizsa üçgeninde ortada beyaz bir üçgen varmış gibi algılarız.

Çoklu Stabilite (Multistability)

Görsel sistem, görsel bilgiyi bir dizi farklı şekilde yorumlama yeteneğine sahiptir. Görüntüler belirsiz olduğunda ve iki veya daha fazla olası anlamlı yorum sunduğunda, bunlar arasında geçiş yapma hissini yaşarız. Bu algısal fenomen, aynı zamanda Gestalt’ın görsel algı tanımlarından da anahtar bir ilke olan “çoklu stabilite”dir.

Çoklu stabilite prensibine verilen en yaygın örneklerden biri “Necker kübü”dür.

Necker kübüne ilk baktığınızda belki de yukarıdan bakıyormuş gibi görebilirsiniz. Daha sonra algınızı değiştirmek istediğinizde aşağıdan bakıyormuş gibi de görebilirsiniz. Bu örnekteki olay çoklu stabilite olarak açıklanıyor.

Algıda Değişmezlik (Invariance)

Daha önce çeşitli özellikleriyle (renk, büyüklük, şekil) algılanan nesnelerin, bu özellikleri değişmesine rağmen, algıda değişmemesi ve aynı şekilde algılanmasına devam edilmesi “algıda değişmezlik” prensibidir.

Prägnanz (İyi Gestalt) İlkesi

İnsanlar, belirsiz veya karmaşık görüntüleri mümkün olan en basit form olarak algılayacak ve yorumlayacaktır, çünkü bizim için en az bilişsel çaba gerektiren yorumlama budur.

İnsan gözü karmaşık şekillerde sadelik ve düzen bulmayı sever çünkü bu bilgi bizi bunaltmaz. Araştırmalar, insanların karmaşık figürlerden ziyade basit figürleri görsel olarak daha iyi işleyebildiğini ve hatırlayabildiğini doğrulamaktadır. Yani ,insan gözü, karmaşık şekilleri tek bir birleşik şekle dönüştürerek basitleştirir.

Gestalt teorisyenleri, gestalt ilkeleri olarak bahsedeceğim ilkeleri genel bir gruba dahil etmiş ve bu yasa altında birleştirmiştir.

Şekil Zemin İlkesi

İnsanların dikkati odaklama ve görsel sahnenin geri kalanını filtreleme yeteneğinden bahsettik. Bu algısal yetenek, zihinsel enerjimizin yalnızca bu öğelere ayrılmasını sağlamak için çevremizdeki ilgili veya anlamlı öğelere odaklanmamızı sağlar.

Yani, insanın dikkatini verdiği yerle şekil, geri plana attığı yer ile zemin ilişkisi kurulur. Bir sahnede neresiyle şekil neresiyle zemin ilişkisi kurulacağı mutlak değildir. Şekil-zemin ilişkisini belirleyen etmenler şunlardır:

Kontrast: Nesneler arasındaki yüksek kontrast, şekil ve zemin algısına yol açabilir. Örneğin Rubin-vase illüstrasyondaki gibi. Aşağıdaki resimde hem iki adet yüz, hem de bir vazo görmekteyiz. Buradaki kontrast şekil-zemin ilişkisini kurduruyor.

Ölçek: Daha büyük nesneler daha yakın ve daha küçük nesneler daha uzak olarak algılanır.

Bulanıklık: Arkadaki nesneler bulanıksa öndeki nesneler daha net görülecektir.

White Space Nedir? yazımda beyaz boşluğun önemini anlatıyorum.

Gestalt İlkeleri ve Açıklamaları

Gestalt Benzerlik İlkesi

İnsan gözü, bir tasarımdaki benzer öğeleri birbirinden ayrılmış olsa bile bütün bir resim, şekil veya grup olarak algılama eğilimindedir. Renk, şekil ve boyut, yön ve hareket, öğelerin aynı gruba ait olduğunu ve muhtemelen ortak bir anlam veya işlevi paylaştığını gösterebilir.

Öğeler ve nesneler yüzeysel özellikleri paylaştığında, onları gruplanmış olarak algılamaya yatkınız. Bu etki, özellikle aynı ekran içinde görüldüklerinde veya birbirlerine yakın konumlandıklarında belirgindir. Gestalt teorisyenleri, aynı özelliklere sahip öğeleri gruplanmış olarak algılama eğilimimizi kabul ettiler ve bu algısal fenomeni ‘Benzerlik İlkesi‘ olarak adlandırdılar.

Gestalt Yakınlık İlkesi

Yakınlık yasası, öğe yakınlığının gruplama algımız üzerindeki etkisini gözlemleyen bir Gestalt algısal organizasyon ilkesidir. Çevremizdeki veya bir ekrandaki öğelerin düzenlenmesi, insan algısını güçlü bir şekilde etkiler. Örneğin, aşağıda gösterilen iki wireframe düzenine bakıldığında, sizce hangisi bir grubu en iyi temsil ediyor? Büyük olasılıkla, insan algısı için düzen ve yapının önemini vurgulayan soldaki düzenlemeyi seçeceksiniz.

Yakınlık, kullanıcıların bilgileri daha hızlı ve daha verimli bir şekilde anlamasına ve düzenlemesine yardımcı olur.

Gestalt Aşinalık İlkesi

Çizgileri, eğrileri ve şekilleri bütün, anlamlı nesnelere dönüştürmenin bilinçsiz, zihinsel sürecini ifade eder. Gestalt ilkeleri bunu, “Aşinalık İlkesi” olarak açıklar.

Yukarıda çizgiler ve geometrik şekiller var. Ancak biz bunu bir evin önünde el sallayan bir çöp adam olarak algılıyoruz. Bunu zihnimizin daha önce elde ettiği bilgileri işleyerek yapıyoruz. Aşinalık ilkesi, insan algısına güvenmemize ve zihinde işlenen bilgilere göre hareket etmemize, oluşan binlerce çizgi, eğri ve şekilden doğru temsiller oluşturup oluşturmadığımızı sürekli olarak ikinci kez tahmin etmemize gerek kalmadan hareket etmemizi sağlar.

Gestalt Tamamlama İlkesi

Bir nesnenin tamamını göremediğimiz zamanlarda insan zihni, anlamlı bir nesne oluşturmak için mevcut görsel bilgileri birleştirir; buna, algısal organizasyonun bir Gestalt ilkesi olan “Tamamlama İlkesi” denir.

Örneğin, yukarıdaki resme baktığınızda, resim yalnızca siyah şekillerden oluşan bir koleksiyon olmasına rağmen, büyük olasılıkla bir zebra görürsünüz. Zihniniz, deneyiminize dayalı olarak tanınabilir bir model oluşturmak için eksik bilgileri doldurur.

Gestalt Süreklilik İlkesi

Süreklilik ilkesi, tüm nesne tamamen görünür olmadığında insanın nesne sabitliğini belirleme yeteneğini tanımlayan bir Gestalt algı organizasyonu ilkesidir. Ek olarak, bu yasa, belirli bir yönde birbiriyle bağlantılı veya ikiye bölen görsel öğeleri sürekli formlar olarak algılamaya nasıl eğilimli olduğumuzu tanımlar.

Bir çizgi boyunca düzenlenmiş nesneler, ayrı bir nesneyle kesişseler bile kesintisiz olarak algılanacaktır.

Gestalt Simetri İlkesi

Simetri ilkesi, insanın görsel öğeleri simetrik bir düzenlemenin parçası olduklarında gruplanmış olarak algılama eğilimini gözlemleyen bir Gestalt algı organizasyonu ilkesidir. Dünya karmaşık şekiller ve nesnelerle dolu olabilir, ancak insan algısı bu karmaşık formları bize çok daha basit bir zihinsel temsil bırakacak şekilde işler.

Simetrik nesneler aynı grubun parçası olarak veya aynı bütünün iki yarısı olarak algılanır.

Gestalt Ortak Kader İlkesi

İnsanlar, aynı yönde hareket eden öğeleri, durağan veya farklı yönlerde hareket eden öğelerden daha ilişkili olarak algılama eğilimindedir.

Diyelim ki arabanızı bir otoyolda sürüyorsunuz. Araba sürerken, aynı şeyi yapan diğer sürücülerle çevrilisiniz. Sizinle aynı şeritte olan ve dolayısıyla sizinle aynı yöne giden sürücüler, ortak kader ilkesine göre sizinle ilişkilidir. Sizinle kelimenin tam anlamıyla “ortak bir kaderi” paylaşıyorlar çünkü aynı yöne gidiyorlar. Öyleyse aynı yöne hareket eden nesneler insanlar tarafından bir grupmuş gibi algılanıyor.

Sonuç

Bu yazıda Gestalt kuramından ve Gestalt ilkelerinden bahsettim. Umarım faydalı olmuştur.

Kaynaklar:

https://www.interaction-design.org/literature/topics/gestalt-principles